این بقعه و مسجد که از بناهای اواخر قرن هشتم هجری قمری میباشد در بندآباد یزد واقع شده است، و بنام خانقاه شیخ تقی الدین دادا شهرت دارد، این خانقاه و مسجد مجاور آن در عداد جالبرترین خانقاههای حوز بندرآباد یزد میباشد. بنای این خانقاه در سال 700 هجری قمری پایان یافته است ، و گنبد آن دارای طرح خاصی میباشد و همچنین تزئینات یزده بندی  مقرنس گچی و کاشیکاری معرق محراب آن بسیار مشهور است. در این بقعه شیخ تقی الدین دادا یکی از معاریف صوفیه قرن هشتم هجری قمری مدفون است

این مسجد در بخش تفت یزد واقع شده و بنای آن متعلق بسال 700 هجری قمری است. اهمیت این ساختمان بیشتر از لحاظ شیوه بر پا کردن گنبد و مقصوره آن است که در واقع میتوان ساختمان گنبد مسجد کبود در تبریز و شیخ لطف الله را در اصفهان تقلیدی از این بنا دانست .

مجموعۀ باغ دولت آباد شامل عمارت سردر و زیر زمین و هشتی و بادگیر و آب انبار و باغ مشجری است که از بناهای محمد تقی خان یزدی معاصر شاهرخ میرزای افشار و کریم خان زنمد است، و در حدود سال 1160 هجری قمری ساخته شده است . این باغ که مدتها محل اقامت کریم خان زند در یزد بوده است از نظر طراحی باغ در عداد زیباترین باغات دوران زندیه و قاجار بشمار میرفته است.

این مدرسه و خانه در نزدیکی باروی شهر و متعلق بقرن هفتم و آغاز قرن هشتم هجری میباشد. دارای گنبد خشتی بزرگی است ، درون گنبد آن مزین بنقوش زرین و لاجوردی است. بانی آن شرف الدین حسین و فرزندش معین الدین اشرف از سادات حسینی یزد میباشند.

این مزار که در کوی فهادان یزد واقع شده متعلق باواسط قرن هشتم هجری قمری میباشد، این بنا دارای رواق و گنبد ویرانی است. سنگ قبر مزار شیخ محمد در ویزانه مجاور خانقاه باقی ماند و سنگ مزار شیخ احند معلوم نیست بچه مناسبت به بقعه 12 امام یزد منتقل شده است.

این مدرسه که در مغرب جامع کبیر یزد قرار گرفته است در سال 720 هجری قمری ساخته شده است و بانی آن کمال الدین ابوالمعالی می باشد. گنبد آن دارای روکش آجری ، و درون آن با نقش و نگار زرین و لاجوردی مزین گردیده ، در مجاورت این بنا حمام وزیر و محرابی از قرن ششم هجری قمری باقی مانده است.

سردر مدرسه کمالیه مانند مدرسه ضیائیه دارای نقش و نگار مطبوع و وضع کنونی آن حاکی بر عظمت و جلال روزگار آبادی این مدرسه میباشد

این مدرسه در مجاورت بقعه دوازده امام واقع شده است و در سال 631 هجری قمری به همت مولانا شرف الدین علی رضی بنا گردیده ، و در سال 705 هجری بوسیله فرزندش ضیاءالدین حسین تکمیل شده است.

گنبد این بنا که با خشت خام ساخته شده دارای تزئینات و آرایش گچبری و نقاشی با رنگ و آب زرین و لاجوردی است.

معماری گنبد مدرسه ضیائیه قابل کمال توجه است و میتوان شیوه ساختمانی آنرا سرمشق و مرجعی برای ساختمان سایر گنبدهای دوره مغولی در ایران دانست و برخی از باستانشناسان معتقدند که بناهای مدرسه رکنیه – مدرسه حسینیان و کمالیه تقلیدی از این ساختمان قرن هفتم و هشتم هجری قمری میباشد.

از بنای مصلی عتیق که در اوائل قرن هشتم هجری بنا شده در حال حاضر گنبدی باقی مانده که در سال 825 هجری قمری بهمت امیر شمس الدین تعمیر و تزیین شده ، طرح و نقش کاشیکاری روی گنبد ، گره و ستاره بندی میباشد.

لیکن مصلی دیگر یزد شباهت کاملی به بنای آتشکده فیروز آباد فارس دارد ، بنای کنونی مصلی بر روی شالوده چهار طاقی استوار گردیده ، و دارای تاریخ سال 958 هجری است. در اطراف سردر شرقی مصلی کتیبه ای از کاشی معرق بخط ثلث سفید رنگ بر زمینه لاجوردی نقش بسته است، در زیر این کتیبه اشعاری بر روی قطعه سنگی نقر شده است که میرساند این بنا در زمان شاه عباس اول صفوی بسال 1035 هجری تعمیر گردیده است. نکته مهمی که در کتیبه این بنا مورد بررسی واقعشده ذکر کلمه معبد در دوبیت زیر است که در ابنیه دیگر سابقه نداشته ، و این کلمه ممکن است از این امر ناشی باشد که بنای مصلی کنونی در عهد شاه طهماسب صفوی بنا نهاده شده، و سپس در عصر شاه عباس صفوی مرمت یافته است و مصلی را بر روی بنای آتشکده ای بنیان نهاده اند .

دولت عباس شاه باد که در عهد او                           میکده ها شد خراب معبدها شد بنا

بــود مصلی ز اصل ساخــته جد او                          گشــت ز تــعمیر وی شادروان بنا

در پایان کتیبه روی در منبت مصلی تاریخ 1035 هجری حک شده است. برای بار دوم دراین بنا کلمه معبد و تغییر شکل آن بمکان مسجد و مصلی در کتیبه سردر شرقی بخط ثلث سفید رنگ بر زمینه کاشی و معرق لاجوردی چنین نقش شده است :

« قدتمت عماره المعبد المعلی و اعاده المسجد المصلی بمیلن سلطنته اعدل الخواقین ... المشهور بمیرک بیگ شربتدار شاهی فی سنه 958 هجری کتبه عبدالوهاب ابن ... »

اصل بنای میدان و تکیه میر چقماق که سردر بازار قدیم یزد بشمار میرفته است در اواخر قرن نهم هجری و زمان ساختمان مسجد میر چقماق بسال 830 هجری قمری بنیان نهاده شده بود لیکن سردر و دو مناره کاشیکاری رفیع و چند دهانه از طاقنماهای کنونی آن از بناهای قرن سیزدهم هجری و زمان قاجاریه است که بعداً ساخته شده و در حال حاضر محوطه مقابل آن تبدیل بمیدان مرکزی شهر گردید، و با احداث آب نما و ایجاد باغچه و غرس اشجار بصورت تازه ای در آمده است.

بنای مسجد میر چقماق ( مسجد جمعه نور ) بواسطه داشتن سردر رفیع با شکوه و جلوخان جالب شهرت بسزائی دارد ، این مسجد دارای گنبدی عظیم و صفه ای عالی میباشد، و در اصل بنام مسجد جمعه و مسجد نو نامیده میشده ، کتیبه سردر آن از لحاظ هنر خطاطی بسیار ارزنده ( ص 73 ) است ، و بر طبق مفاد آن بنای مسجد بسعی بی بی فاطمه خاتون زوجه امیر چقماق فرمانروای یزد اتمام یافته است، در این مسجد محرابی از سنگ مرمر نصب شده است، که اطراف آن را با کاشیهای معرق تزئین و آیاتی از کلام الله مجید در روی سنگ نقر گردیده ، علاوه بر ساختمان مسجد بناهای دیگری بامر امیر جلال الدین چقماق در یزد ساخته شده مانند : خانقاه ( 830 هجری ) و کاروانسرا ، گرمابه ، میدان ، تکیه که بنام بناهای میرچقماق شهرت داشته است .

بقعۀ سید رکن الدین که دارای سردرو گنبد زیبا با پوشش کاشی و کتیبه ای بشیوه خط کوفی است ، متعلق بقرن هشتم ( 725 هجری ) است، در داخل گنبد تزئینات آجری بنظر میرسد ، بانی بنا را امیر رکن الدین محمد قاضی میدانند.

گنبدی که در حال حاضر بنام سید رکن الدین معروف  است باقیمانده از یک سلسله بناهای بسیار مهم و مجلل میباشد که در قدیم شامل رصدخانه، مدرسه ، خانقاه ، کتابخانه بوده، مجموعۀ این بنا اکنون (سال 1330) در دست تعمیر میباشد.

بقعۀ سید شمس الدین که شامل خانقاه و مدرسه و دارالسیاده و بازار و گرمابه و آب انبار بوده است دارای ایوان بلند با کاشیکاری معرق رنگارنگ است، طبق کتیبه تاریخ این بنا سال 767 هجری قمری میباشد ، این مقبره شامل مجموعه ای بسیار زیبا و ظریف از هنرگچبری است، در وسط سقف ترنج بزرگی نقش بسته و در گوشه های سقف گل و بوته هائی زیبا ساخته شده ، کتیبه ای بخط نسخ و کتیبه ای هم بخط کوفی بر روی زمینه آبی رنگ باقیمانده است، قطار و مقرنس کاری و تزئینات درون سقف آن از لحاظ هنری جالب و از خصوصیات ممتاز این بنا میباشد.

ساختمان اصلی مسجد جامع را متعلق بقرن ششم هجری قمری میدانند ، لیکن جامع کنونی مربوط بزمان آل مظفر و قرن هشتم و نهم هجری قمری است، از امتیازات معماری و هنری این مسجد در مرحله اول ساختمان و کاشیکاری سردر بلند و با شکوه و دو مناره زیبا و تزیینات کاشیکاری و دو کتیبه نفیس آن یکی بخط کوفی آجری و دیگری بخط ثلث سفید بر روی کاشی لاجوردی معرق میباشد، در متن کتیبه های سردر نام شاهرخ تیموری و سلطان جهانشاه و تاریخ سال 861 هجری قمری خوانده میشود، تزیینات کاشی معرق و گره کاری داخل و خارج گنبد بی نهایت ارزنده و جاذب است. نمای خارجی و داخلی ایوان اصلی مزین بکاشیکاری زیبا و کتیبه ای بخط ثلث بر روی کاشی معرق است، مهمترین اثر تزئینی این جامع محراب زیبا و گرانبهای آن است که با نقوش کاشی معرق آرایش شده، قطار مقرنس محراب آن جالب است، لوحه سنگ مرمری که در دهلیز مسجد نصب است مورخ بسال 777 هجری قمری میباشد. سیزده قطعه لوح سنگی و کاشی در داخل هشت مسجد نصب شده است ، و هر کدام مورخ بسال معین ( 773 تا 1179 هجری ) و شامل وقفنامه و امور دیوانی و مالیاتی میباشد.

نکته قابل توجه در ساختمان مسجد جامع یزد مسئله ایجاد روشنائی غیر مستقیم بوسیله انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارها است که معمار و سازندگان بنا در قرن هشتم هجری باین مطلب پی برده اند.

جامع کبیر یزد یکی از آثار گرانبهای ایران و در حقیقت گنجینه ای از معماری است که در عین عظمت بسیار زیبا ساخته شده و هر قسمت آن معرف ذوق و هنر سازندگان آن میباشد

گنبد شیخ جنید برج هشت ضلعی سنگی ست، که نما سازی آن بوسیله سنگهای ساده ای از نوع بادبر تشکیل شده است، قسمتی از این گنبد سنگی فروریخته است، این گنبد از لحاظ شیوه و سبک معماری عهد سلجوقی نمونه قابل توجهی بشمار میرود.

در بالای محراب آن کتیبه آجری بخط کوفی موجود بوده که بعلت عدم اطمینان از بقای آن در محل اصلی در سال 1315 شمسی به موزه ایران باستان منتقل گردیده است، مضمون کتیبه میرساند که این برج آرامگاه ... ابن ابی طاهر عمادبن علی بن الرحمن بوده است و بدستور فرزندش در سال 543 هجری قمری ساخته شده است.

مقبره دوازده امام از نمونه های کامل بناهای دوره سلجوقیان میباشد. اهمیت این بنا از نظر معماری و ساختمان گنبدآجری کهن آن است، این بقعه در نهایت استحکام باقی مانده ، در داخل گنبد کیبه ای بخط کوفی در سه سطر خوانده میشود، تاریخ کتیبه سال 429 هجری قمری است. درون بنا مزین بنقوش گچبری و طراحی رنگین بسیار زیبا میباشد، از خصوصیات ممتاز این بنا گچبری محراب آن است، که در عداد شاهکاری از هنر دوره سلجوقیان بشمار میآید. تاریخ ساختمان اصلی این بنا را عده ای بدوران پیش از سلجوقیان نسبت می دهند.

مسجد جامع نائین از ابنیه مشهور تاریخی ایران است. ساختمان اصلی بنا متعلق بقرن چهارم هجری است، و شباهت کاملی از نظر ساختمان طاقهای هلالی بمسجد تاریخانه دامغان و مسجد جامع نیریز فارس دارد، مسجد شامل یازده طاق نما با سقفهای هلالی است، طاق نمای وسطی از سایر طاق نما وسیعتر ساخته شده. بر روی دیوار و طاق و جرز ها نقوش متنوع هشت ضلعی و اشکال هندسی ساده توأم با شاخ برگ گچبری شده ، از مختصات این گچبری ساده گودی و عمق آناست، همین امتیاز در هنر گچبری موجب شده که این بنای ساده را در عداد مساجد اولیه اسلامی بدانیم.

اهمیت دیگر این جامع وجود منبر و درب چوبی منبت و گرانبهای تاریخی آن است ، که از نظر ظرافت کار دارای ارزش صنعتی نیز میباشد، در روی منبرکتیبه ای بخط نسخ در متن شاخ و برگ حک شده ، این کتیبه دارای تاریخ سال ( ص 70 ) 711 هجری است، که مصادف با زمان وقف منبر از طرف جمال الدین ملک التجار بر مسجد است ، در کتیبه قاب درب چوبی مسجد سال 874 هجری قمری کنده شده، این تاریخ مربوط بزمان تعمیر مسجد میباشد . این مسجد را بنام مسجد علویان هم مینامند.

مسجد بابا عبدااله متعلق بپایان قرن هفتم هجری است، در این مسجد کتیبه ای در شش سطر بر روی قاب چوبی بخط نسخ حک شده و دایر بر ساختمان این مسجد مبارک بامر شمس الدین عبدالله در سال 700 هجری قمری است.

مجموعه ساختمان این مسجد و طاق نمای دو طرف شبستان بزرگ و محراب آن نظیر مسجد جامع نائین مباشد، در داخل این بنا کتیبه ای که حاوی تاریخی باشد دیده نشده ، منبر این مسجد که از چوب سخت ساخته شده، دارای 21 لوح است که نقش و نگاری هم در آن بکار رفته ، این منبر بسیار نفیس و ارزنده میباشد، بنای مسجد محمدیه را متعلق بقرن چهارم یا پنجم هجری میدانند.

در مسجد میانده محراب زیبائی باقیمانده است که مورخ بسال 701 هجری قمری است . این محراب از لحاظ گچبری بی نهایت ممتاز میباشد.

ساختمان این بقعه متعلق بدوران صفوی است .

اطلاعات بیشتر بعداً اینجا قرار خواهد گرفت