کاوشهای باستان شناسی در این محل در سال 1346 ه . ش ( 1967 میلادی ) توسط دیوید استروناخ آغاز گردید و طی پنج فصل حفاری آثار جالب توجهی از معماری مشخص و جالب توجه زمان ماد به دست آمده است که از مشخصات آن استفاده از خشت خام با طرحهای مختلف تزیینی در این مکان می باشد.
در طی عملیات حفاری سه دوره متمایز به دست آمد که به قرار زیر می باشند.
نوشیجان I دوره ماد
نوشیجان II دوره هخامنشی
نوشیجان III دوره پارتی
مهمترین این طبقات نوشیجان I می باشد که متعلق به سکونت قوم ماد است. که اکثر بقایای ساختمانی به دست آمده نیز منعکس کننده اشغال و سکونت تپه ، در نیمه دوم قرن هشتم تا نیمه اول قرن قبل از میلاد توسط همین قوم است .
با توجه به سفالهای مکشوفه و سایر آثار به دست آمده از حفاری نوشیجان و از سطح طبیعی و صخره ای تپه که مربوط به اولین آثار اشغال تپه است شک و تردیدی در متعلق بودن آن به مادها باقی نمی گذارد و از طرفی با توجه به یافته های فرهنگی از این تپه ، احتمال بر این است که استقرار در این محل زودتر از قرن هشتم پیش از میلاد صورت نگرفته است.
آثار ساختمانی به دست آمده از این تپه عبارتند از :
1- بنای قدیمی جبهه غربی ، « اولین آتشگاه »
2- تالار ستون دار ، « آپادانا »
3- معبد مرکزی ، « دومین نیایشگاه »
4- اطاق و انبارها
5- تونل
6- حصار دژ
بنای جبهه غربی
با توجه به نقشه و طرح بنای مکشوفه و مطالعات باستان شناسی و معماری معلوم شد که این بنا قبل از احداث تالار ستون دار ساخته شده است . ورودی این بنا از جبهه شرقی و نظیر معبد مرکزی است که از دو محوطۀ مربوط به هم تشکیل شده است. به این ترتیب که محوطه داخلی بنا بصورت اتاق مستطیل شکلی است که ورودی آن از اطاق مجاور بوده است و مدخل این اطاق پس از احداث تالار ستون دار توسط بدنه غربی تالار مسدود شده است. وجود بقایای یک آتشدان در جبه جنوبی اطاق اصلی ، نشان میدهد که مراسم نیایش آتش دراین مکان انجام می شده است (البته به صورت پنهانی). بنابراین میتوان گفت که اولین نیایشگاه آتش در فضای سربسته در تپه نوشیجان بوجود آمده و بدون شک این مراسم با ایدئولوژی مذهبی در حال رشدِ زمانِ ماد بستگی دارد. بر روی بدنه جنوبی و غربی این معبد بقایای دو طاقچه که دارای سقف هلالی است مشاهده می شود.
اطاق معبد به صورت شمالی – جنوبی ساخته شده و در حدود 5/8 متر طول و 5/4 متر عرض دارد و در بدنه مخروبه شمالی آن ، آثار سه طاقچه به صورت نامشخص وجود دارد که احتمالاً یکی از آنها به صورت هواکش بوده است . زیرا در دیواره جنوبی علاوه بر طاقچه های ذکر شده، هواکش هایی نیز در آن بدنه تعبیه شده است. در حاشیه بدنه جنوبی معبد بقایای یک سکوی برجسته به ابعاد 75 × 85 سانتی متر وجود دارد که شاید شالوده و پایه ستونهای محراب معبد بوده است . آخرین تاریخ استفاده از این بنای قدیمی همزمان با دگرگونی معماری و ساخت بنای تالار ستون دار در شرق معبد می باشد که 80/1 متر بالاتر از بدنه ی مجاور غربی که همان ضلع شرقی معبد می باشد ، ساخته شده و باعث مسدود شدن ورودی بنای قدیمی جبهه غربی تپه نوشیجان گردیده است. بدیهی است در این زمان معبد عملکردی نداشته و معبد مرکزی با مشخصات و طرح بهتری احداث شده بود و به همین جهت تالار ستون دار تپه نوشیجان ، بعد از متروک شدن اولین آتشگاه جبهه غربی تپه بوجود آمده است.
منبع: سرفراز، علی اکبر و همکاران (۱۳۸۹)؛ باستان شناسی و هنر دوران تاریخی ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی؛ انتشارات مارلیک؛ صص ۳۸-۳۹
