میزان آب‌دهی:
این رودخانه همانند رودخانه‌های دیگر دامغان فصلی بوده و از شاخه‌های دامغان‌رود و آستانه تشکیل می‌شود و به‌عبارتی دیگر از دره‌های جنوبی شاه‌کوه گرگان سرچشمه گرفته و به دشت کویر منتهی می گردد و مشتمل بر 50 چشمه است که سالانه جمعاً 30 میلیون متر مکعب آب را به دشت دامغان جاری می سازند.
انگیزه ساخت بنای چشمه‌علی:
در قسمت جنوبی مجموعه چشمه‌علی ساختمانی قرار دارد که توسط آغامحمد خان قاجار ساخته شده‌است. درسمت شمالی و در داخل درياچه به فاصله قريب پانصد متر از تپه‌های آبده، ساختمانی است دو طبقه و دارای ايوان محصور در آب که توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. طبقه فوقانی و تحتانی از دو طرف باز است و هر کس در آن بنشيند دو طرف درياچه را می‌تواند مشاهده نمايد. در تاریخ آمده است چون فتحعلی شاه قاجار در مولود خانه دامغان دیده به جهان گشود پس از رسیدن به سلطنت ، علاقه زیادی به محل تولد خود پیدا کرد و چند دفعه به دامغان سفر نمود. وی در سفری که برای جلوگیری از پیشرفت نادر میرزا پسر شاهرخ نادری در مشهد ، به طرف خراسان می‌رفت در چشمه علی توقف نموده و دستور ساخت عمارتی را بدون فوت وقت داد. در مراجعت با مشاهده عمارت چشمه‌علی ، شعف و شادمانی وی را فرامی گیرد و شعرای وقت نیز فرصت را غنیمت شمرده و اشعار بسیار زیبایی را می‌سرایند و حکاکان آنها را بر سنگ حک کرده و در عمارت نصب می‌کنند.
ساخت مسجد:
پس از ساخت عمارت فوق ، شاه اعلام کرد: «این عمارت کعبه ثانی نیاز دارد» و دستور داد مسجدی در کنار چشمه بسازند. پس در آن مسجدی در جوار عمارت ، با طاق رومی ساخته شد که تا چندین سال قبل آثاری از آن مشاهده می‌شد. فتحعلی‌شاه در آن زمان دستور داد وقف نامه‌ای را برای چشمه‌علی بر دو سنگ حک و در مسجد نصب نمایند ولی به دلیل عدم کارایی و مخروبه شدن مسجد ، آثار باقیمانده تخریب و مجدداً در همان محل مسجدی زیبا احداث گردید.
وقف آب چشمه:
چشمه علی علاوه بر مناظر و طبیعت زیبایش ، منبع تامین کننده آب شهرستان دامغان محسوب می‌شود و مهم‌تر آنکه آن را به حضرت علی (ع) نسبت داده‌اند و قطعه سنگی که روی آن منقوش است مورد توجه بازدیدکنندگان بوده است البته در حال حاضر اثری از آن سنگ نیست. این چشمه در سال 1217 هجری قمری وقف امام زمان (عج) شده‌است. در هر صورت چشمه‌علی علاوه بر مکانی توریستی محلی مذهبی و مورد احترام مردم می‌باشد.
چشمه علی دامغان رو به نابودی می‌رود:
چشمه‌علی دامغان که در فهرست آثار ملی قرار دارد، در معرض تخریب ناشی از حضور گردشگران قرار گرفته؛ این در حالی است که هیچ عامل بازدارنده‌ای توسط متولیان و مسئولان میراث فرهنگی، وجود ندارد.
در همین حال حضور بی‌رویه گرشگران و نبود محافظ میراث فرهنگی در این منطقه، راه را برای تخریب باز کرده است.
اینجا خبری از مسئولان میراث فرهنگی نیست:
شواهد خبرنگار از این منطقه نشان می‌دهد عمارت تاریخی چشمه‌علی دامغان اکنون مکانی شده برای بازی کودکان. استخر بزرگ میان محوطه هم که عمارت در وسط آن جای گرفته، جایی است برای شست‌وشوی لباس‌های گردشگران، استحمام آنها و زباله‌هایی که به جای می‌گذارند.
سازمان میراث فرهنگی البته سعی کرده در این زمینه کاری هم انجام دهد: نصب تابلوهایی چون "ورود به محوطه تاریخی ممنوع، شنا کردن در محوطه چشمه ممنوع، چادر زدن ممنوع"! اما در کنار تمام این ممنوعیت‌هایی که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایجاد کرده، چیز دیگری به چشم می‌خورد: لباس‌هایی که در چشمه شسته و در عمارت آویخته شده‌اند، کودکان و بزرگسالانی که در عمارت تاریخی فوتبال بازی می‌کنند و روی دیوارها یادگاری می‌نویسند، خانواده‌هایی که زیر "تابلوهای ممنوع" چادر زده‌اند و برای غذا آتشی هم افروخته‌اند. اینجا هیچ خبری از مسئولان میراث فرهنگی نیست.
وقتی منطقه نمونه گردشگری به تاراج می‌رود:
توجه به این منطقه تاریخی در حد حرف و شاید یک قدم جلوتر، در حد مکتوب شدن باقیمانده است: هیأت وزیران در جلسه‌ای که ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ در سمنان برگزار شد، این منطقه را به استناد مادهٔ ۸ قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، به‌عنوان منطقه نمونه گردشگری ملی تعیین کرد.
اما اینکه چه راهکار اجرایی برای حفاظت از این منطقه گردشگری وجود دارد و چرا میراث فرهنگی به عنوان متولی در این زمینه اقدامی نمی‌کند، پرسشی است که بی پاسخ مانده است.
برخورد منفعلانه مسئولان میراث فرهنگی بیشتر نشان از آن دارد که این سازمان مدت‌هاست تنها به عنوان ناظر تخریب‌ها را می‌بیند و واکنشی نشان نمی‌دهد، اگرچه شاید گاهی تاسف هم بخورد اما برای افکار عمومی پاسخی روشن و منطقی ندارد.
میراث: مراقبان را خلع سلاح می‌کنند!
پی‌گیری خبرنگار برای گفت‌و‌گو با مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری استان سمنان، خیلی نتیجه نمی‌دهد؛ دفتر میراث فرهنگی استان سمنان می‌گوید رئیس یا کار دارد، یا در جلسه است. بهتر است سوال‌ها ابتدا برای روابط عمومی فکس شود و بعد از آن پی‌گیری کنید.
سرپرست میراث فرهنگی دامغان هم به مرخصی رفته و فرد دیگری هم نیست که پاسخ دهد! دفتر میراث فرهنگی دامغان هم می‌گوید: از مدیر میراث فرهنگی استان سمنان بپرسید الان کسی پاسخ‌گو نیست.
تلاش‌ها البته خیلی بی‌نتیجه نمی‌‌ماند، به هر حال یک نفر پاسخ می‌دهد.
"محمد تقی اعراب"، مدیر روابط عمومی میراث فرهنگی استان سمنان در این رابطه می‌گوید: «چشمه علی دامغان 5 نفر نیروی مراقب دارد که در روزهای اخیر افرادی نگهبان محل را خلع سلاح کرده و به آب چشمه انداخته‌اند».
وی نوید می‌دهد که قرار است به‌زودی چشمه علی دامغان از طریق مزایده به بخش خصوصی واگذار شود.
مدیر روابط عمومی میراث فرهنگی استان سمنان می‌گوید: «قرار است با یک کار فرهنگی در ماه رمضان از تخریب این محل تاریخی جلوگیری کنیم و مراقبت‌های بیشتری در زمینه حفاظت این محل انجام دهیم.»
این روزها عمارت تاریخی چشمه‌علی دامغان هم حال خوشی ندارد و در معرض انواع تخریب‌ها و دست‌اندازی‌ها قرارگرفته است.
اکبری، عضو شورای شهر دامغان در مورد وضعیت فعلی بنای چشمه‌علی می‌گوید: «متاسفانه بنای این عمارت تاریخی در اثر مرور زمان دچار تخریب و برنامه مرمت آن نیز به دست فراموشی سپرده شده است.»
به گفته وی بخش اصلی باروی تاریخی باغ چشمه‌علی دامغان تخریب شده است و برنامه‌ای هم برای مرمت آن وجود ندارد.
او ادامه می‌دهد: «با وجودی که این منطقه از سال 86 به عنوان منطقه نمونه گردشگری شناخته شده است اما عملا در اطراف عمارت نیز هیچ‌گونه نظارتی صورت نمی‌گیرد و گردشگران در کنار دیوارهای آن حتی آتش روشن می‌کنند».
به گفته اکبری بسیاری از کسانی که برای تفریح و تفرج به محل عمارت می‌آیند در درون استخر این عمارت به شنا کردن می‌پردازند که غیر از اینکه باعث آسیب دیدن این بنا می‌شود منظربدی هم دارد.
عضو شورای شهر دامغان می‌گوید: «چنین بنایی برای ساماندهی به دیوار کشی، احداث پیاده‌رو، ساماندهی گردشگران و نصب سطل زباله نیاز دارد که باید هرچه سریع‌تر در این زمینه اقدام شود.»
وی از مرمت نیز به عنوان یکی از فعالیت‌های انجام شده برای ساماندهی مجموعه چشمه‌علی یاد می‌کند: «بر این اساس هم اکنون باروی اطراف دو کوشک چشمه‌علی دامغان در مراحل پایانی مرمت و احیا قرار دارد.»
این محل در قدیم گردشگاه فرمانروایان و سلاطین بود، به طوری که پادشاهان اولیه ایل قاجارعلاوه بر توجه به شهر دامغان، چشمه‌علی را نیز مورد توجه قرار دادند. به همین جهت، آغا‌محمدخان و فتحعلی‌شاه قاجار در محل چشمه، ساختمان‌هایی زیبا بنا کردند.
بنای چشمه علی شامل دو قسمت است یکی عمارت قراولخانه که بنایی خشتی است و معماری صفوی دارد و در زمان آغا محمدخان قاجار مورد استفاده قرار می‌‌گرفت و دیگری سازه درون آب دو طبقه و آجری است که شالوده سنگی دارد و در داخل یک دریاچه طبیعی قرار گرفته است.این بنا مربوطه به دوره فتحعلی شاه است.
دیرینگی سازه‌های درون مجموعه به روزگار صفویان می‌رسد اما کاربری تفریحی آن بیشتر در روزگار قاجار بوده است.
ویژگی های خاص اقلیمی ومحیط سرسبز ومصفای چشمه‌علی باعث شده است تا از دیر باز این منطقه و چشمه آن مورد توجه مردم وحاکمان قرارگیرد.
وجود درختان کهنسال و بزرگ چنار در کنار چشمه‌ای پرآب مردم را به باور مقدس بودن این چشمه رسانده است چنانکه برخی ازمردم بر ریشه‌ها و شاخه‌های درخت کهنسال چنار کنار چشمه پارچه و بندهایی را برای دخیل می‌بندند. دربسیاری از مناطق داخلی فلات ایران درختان بزرگ و کهنسال چنار و سرو جنبه‌ای مقدس پیدا کرده‌اند و در میان مردم احترام دینی دارند.
بنای سردر مجموعه چشمه‌علی دامغان که به نام آغا محمدخان معروف شده است به احتمال بسیار زیاد مربوط به همان دوره ابتدای دوران قاجار باشد که کلیت مجموعه شکل گرفته است. اما باتوجه به شکل و نوع معماری احتمالاً به دوره‌های پیش از قاجاریه ( صفویه) برسد. در اسناد مربوط به ثبت مجموعه چشمه‌علی دامغان که مربوط به سال 1348 می‌باشد نیز ساخت بنای اصلی سردر را مربوط به دوره صفوی دانسته‌اند.
وجه تسمیه چشمه علی:
آب این چشمه از مجموعه چشمه‌هایی که کف استخر غربی و پای چنار قدیمی بیرون می‌آید تامین می‌شود. قدمت ویژگی‌های طبیعی آن باعث شده‌است تا مورد احترام مذهبی - تاریخی بین مردم منطقه باشد. ازاینرو اسطوره‌های روایات مذهبی نیز برای آن نقل می‌کنند از جمله اینکه این چشمه را حاصل از کوبیدن سم اسب حضرت علی (دلدل) به زمین می‌دانند و ازاینرو نام این چشمه را چشمه‌علی نامیده‌اند.
این عقاید مذهبی باعث شده است تا مردم به ریشه‌های درخت چنار کهنسالی که در کنار چشمه اصلی قرار دارد دخیل ببندند و آرزو کنند.
اما از طرفی نویسنده کتاب تاریخ و جغرافیای سمنان نام این چشمه را در اصل "الی بلاغ "(پنجاه چشمه) که واژه‌ای است ترکی می‌داند که به تعدد چشمه‌های کوچک و بزرگ در کنار هم در این چشمه دلالت می‌کند.
منابع:پایگاه خبری آفتاب، پایگاه اطلاع رسانی چهره‌های ماندگار
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
-
چشمه علی دامغان
چشمه علی دامغان
